Caliber.Az-ը դեսանտը վայրէջք է կատարել Հայաստանում. հետաքննություն ավերիչների հետքերով Բացառիկ լուսանկարչական փաստեր

«Բագրատաշեն» անցակետը մնաց հետևում։ Մթնաշաղ է։ Անմիջապես նկատում եմ՝ Հայաստանի այս մասում ճանապարհային մակերեսի որակը իմ այստեղ վերջին այցելության հետ համեմատ զգալիորեն բարելավվել է։ Կարելի է ասել, որ բոլորովին էլ վատ չէ, քան վր ցական կողմում, օրինակ այդ նույն Սադախլոյում։ Իմ ճանապարհը՝ խմբագրական հանձնարարության համաձայն, նախ դեպի Իրավան է, սակայն ադրբեջանական քաղաքին, որը հայկական մայրաքաղաք է դարձել 1918 թվականին՝ Caliber.Az-ի լրագրողի համար, այն էլ կիսաօրինական (եկեք մանրամասնություններին չտրվենք, քանզի, հույս ունեմ, որ սա իմ վերջին այցը չէ «քարերի երկիր») հասնելը՝ բավականին բարդ և ռիսկային բան է։ Բարեբախտաբար իմ հայերենը բավարար է, որպեսզի բացատրվել տեղացիների հետ, նրանց մոտ չառաջացնելով ոչ մի կասկած։ Այո և անցյալում Հայաստան կատարած այցելությունների փորձը չի ոչ մի տեղ չի անհետացել։

«Բագրատաշեն» անցակետից իմ ուղեկից Կարենը, հին «Ժիգուլիով» ինձ իջեցրերց Հաղպատ գյուղի մոտ, քանի որ այնուհետև մեր ճանապարհներն բաժանվում էին՝ նա պետք է գնար Ծաղկաշատ, իսկ ես ավելի հեռու, հինավուրց ադրբեջանական քաղաք՝ Իրավան։ Այսպիսով, այդ ի՞նչ է նշմարվում ճանապարհի վրա: Մթության մեջ մի փոքր դժվար է տեսնել: Բայց «էվրիկա», պարզվեց, որ տաքսի է, ինչի մասին վկայում է մեքենայի տանիքի վրա «լայթ բոքսը»։ Ձեռքի շարժում և մոտակայքում արգելակները ճռռոց։ «Որտե՞ղ է պետք»,- հայերենով (բնականաբար) հարցրեց տարեց վարորդը։ «Երևան»- պատասխանեցի ես։ «Չէ, քեզ Երևան չեմ տանի»,- ձեռքերը թափահարեց վարորդը։ -Հեռու է։ Ես արդեն տուն եմ գնում, ընտանիքս սպասում է, որդուս ծննդյան օրն է, հյուրեր են եկել»։ Սակայն իմ ձեռքում հայտնված պատկառելի գումարը պարզվեց, որ ավելի ուժեղ էր, քան ընտանեկան տոնակատարությանը միանալու ցանկությունը։ «Տեղացի չե՞ս», վարորդը կասկածանքով նայեց: «Ջավախքից եմ, բայց վերջին 15 տարին ապրում եմ Ռուսաստանում։ Հիմա այնտեղ դժվար ժամանակներ են, ահա որոշեցի ավելի մոտիկից նայել Երևանը,- առանց աչքը թարթելու խաբեցի: Ըստ երևույթին, համոզիչ, քանի որ մենք գլորվեցինք դեպի Իրավան։

Ընթերցողներին հավանաբար արդեն հետաքրքրում է, թե ինչու է Caliber.Az-ի լրագրողը, վտանգելով իր կյանքը, մեկնել Հայաստան։ Եկեք բացատրենք։ Մեր նպատակը չափազանց պարզ է՝ ցույց տալ, թե ինչպես է Հայաստանում ոչնչացվել ադրբեջանական ժողովրդի բնիկ պատմամշակութային ժառանգությունը։ Ակնառու ցույց տալ, որպեսզի ջարդուփշուր անելու հայկական քարոզչության կեղծ պնդումները, թե իբր Հայաստանում տեղ չունի բարբարոսությունը և ուրիշի պատմության ու մշակույթի յուրացումը։ Դե, ինչպես ասում են, գնանք տեսնենք։

Բայց նախսկզբի համար մեզ թույլ տանք մի փոքր շեղվել թեմայից։ Հայ վանդալների կողմից իրականացված պատմամշակութային ցեղասպանությունը տարածվել ոչ միայն Ադրբեջանի ղարաբաղյան մարզում, այլ նաև Հայաստանի տարածքում, որտեղ գտնվում էին հազարից ավելի ադրբեջանական բնակավայրեր, հարյուրավոր պատմաճարտարապետական հուշարձաններ, քարավանատներ, պալատներ, մզկիթներ, դամբարաններ, գերեզմանոցներ, տապանաքարեր և այլն։ XX դարում հայերի կողմից ադրբեջանցիների նկատմամբ իրականացված էթնիկ զտումների և պատմական հուշարձանների նկատմամբ իրականացված բարբարոսության արդյունքում ստեղծվեց մոնոէթնիկ հայկական պետություն, բոլոր պատմաճարտարապետական հուշարձանները, որոնք վկայում էին ադրբեջանցիների գոյության մասին աշխարհի երեսից ջնջվեցին, իսկ գերեզմաները ոչնչացվեցին։ Եթե XX դարի սկզբին Իրավանի նահանգի տարածքում գրանցվել էր 310 մզկիթ, ապա ներկա ժամանակ արդեն ժամանակակից Հայաստանի տարածքում մնացել է միայն մեկ մզկիթ՝ Գյոյ մզկիթը (Կապույտ մզկիթ), որը օտարերկրյա հյուրերին ներկայացվում է որպես «պարսկական»։

Caliber.Az-ի մշտական ընթերցողները, հնարավոր է, հիշում են այն հոդվածը, որը լուսանկարչական ապացույցներ էր ներկայացնում Իրավանում ոչնչացված ադրբեջանական ժառանգության մասին: Այս անգամ մենք կկիսվենք Իրավանում ավերված պատմամշակութային հուշարձաններից բացառիկ կադրերով, որոնք ձեռք է բերել Caliber.Az-ի թղթակիցը։

Այսպիսով, ես Իրավան քաղաքում եմ և, իհարկե, անմիջապես ուղևորվում եմ այն պողոտան, որը նախկինում կրել է Լենինի, իսկ այժմ՝ Մեսրոպ Մաշտոցի անունը, որպեսզի հիանամ Կապույտ մզկիթով, որին հայերը հասկանալի նպատակներով անվանում են «պարսկական»։ Շրջապատում զարմանալիորեն քիչ մարդիկ կան, և դա ինձ բացառիկ հնարավորություն է տալիս վայելելու Հուսեյնալի խան Գաջարի դարաշրջանի վեհաշուք շենքի լռությունն ու հայեցողությունը:

Այստեղ տեղին կլինի նշել, որ հայերը Իրանից հրավիրված մասնագետների օգնությամբ վերակառուցել են մզկիթը, պատերին պարսկերեն փորագրություններ են արել և նման բնույթով փոխանցել «պարսկականի»։ Նույնը բանը նրանք փորձել են իրականացնել դեռևս իրենց կողմից օկուպացված Շուշայում, ինչի մասին են վկայում Շուշայի մզկիթի վրա «թարմ» գրությունները։

Ինձ դուրս հանեցին իմ հոգեվիճակից երկու տեղացի տղաների ճիչերը, որոնք իմ մոտով անցան հեծանիվներով: Ես շատ նպատակներ ունեմ, պետք է առաջ գնամ։

Ուղևորվում եմ Թեփեբաշի հայտնի թաղամաս, որին հայերն անվանում են Կոնդ։ Եվ ահա այն վայրը, որտեղ ժամանակին գտնվում էր Թեփեբաշի մզկիթը։ Երբեմն, հայկական բարբարոսությունից առաջ. Այսօր նա կիսաքանդ վիճակում օգտագործվում է, որպես բնակարան աղքատ հայ ընտանիքի կողմից։ Ըստ որոշ տեղեկությունների՝ այս մզկիթը կառուցել է Իրավանի քաղաքային իշխանության անդամ, խանական տոհմի ներկայացուցիչ Իրավանի Աբբասգուլու խանը։ Նրա տունը նույնպես գտնվում էր այս թաղամասում։ Հայերը մինչ օրս ավերակ վիճակում գտնվող Աբբասգուլու խանի տունն անվանում են «Խանի տուն»։ Մզկիթի բակում և նրա շրջակայքում հայերը խարխուլ տնակներ են կառուցել։

Ի դեպ, ես անցա նաև հայերի շրջանում հայտնի Կասկադով (նրանք ուրիշ պարծենալու բան չունեն)։ Սկզբում զարմանում ես, երբ լսում ես, որ այստեղ ռուսերեն են խոսում, հայերը, իրենց ազգայնամոլության պատճառով, խորհրդային տարիներին նույնիսկ ռուսերեն քիչ էին խոսում։ Բայց հետո հասկանում ես, որ սրանք «հատուկ օպերացիայից» փախած ռուսներ են։ Անցնող Հայաստանի ոստիկանության աշխատակոցները անգամ ուշադրություն չեն դարձնում ինձ վրա ու անցնում են կողքով՝ ոգևորված ինչ-որ բանից խոսելով։

Հայկական վանդալիզմի մեկ այլ վկայություն է հանդիսանում Դեմիրբուլաղ մզկիթի ավերումը, որը կառուցվել էր XVII-XVIII դարերում և գտնվում էր Իրավանի նույնանուն թաղամասում։ 1988 թվականին մզկիթը այրել էին, իսկ 1990 թվականին այն հողին էին հավասարեցրել։ Իսկ այսօր, ինչպես երևում է մեր նկարահանած կադրերից, այստեղ է տեղակայվել է «Ռոսիա» առևտրի կենտրոնը։ Խորհրդանշականորեն։ Այն մասին, որ երբեմն այստեղ ապրել են մահմեդական ադրբեջանցիներ, այլևս ոչինչ չի հիշեցնում։

Իսկ ահա Էմիր Սաադի դամբարանը, որը կառուցվել է նրա որդի՝ Փիր-Հուսեյնի կողմից, Իրավանից ոչ հեռու՝ Ջաֆարաբադ գյուղում։ XV դարի պատմական հուշարձանը մասամբ պահպանվել է, սակայն այս հայկական «ազնվականության» ռացիոնալ բացատրությունը կա։ Բանն այն է, որ Հայաստանի պաշտոնական շրջանակները միջնադարյան այս դամբարանն անվանում են «թուրքմենական դամբարան»։ Ճիշտ այդպես Իրավանի Կապույտ մզկիթը վերանորոգման-վերականգնման աշխատանքներից հետո անվանում են «պարսկական»։ Իսկ այստեղ ադրբեջանցիները, իբր, ընդհանրապես երբեք չեն ապրել...

Հուշարձանի մոտ տեղադրված հուշատախտակի վրա բերվում է տեղեկություն այն մասին, որ դամբարանը կապ ունի Գարագոյունլու պետության հետ։ Դրանով հանդերձ հիմնական ստենդը վրա նշվում է, որ դամբարանը իրենից ներկայացնում է թուրքմենական պատմական ժառանգություն։

Այդ նույն ձևով հերքվում է հուշարձանի պատկանելիությունը Ադրբեջանին, ինչը հանդիսանում է բացահայտ կեղծիք։ Քանի որ թյուրքական (թուրքմենական) գարագոյունլու ցեղերը հանդիսանում են ժամանակակից ադրբեջանցիների նախնիներից մեկը, և Գարագոյունլու պետության պատմությունը Ադրբեջանի պետականության պատմության բաղկացուցիչ մասն է։

Ոչ պակաս տխուր ճակատագրին է արժանացել նաև «Սարդարի» մզկիթը, որը հայտնի է նաև, որպես «Աբբաս-Միրզա» և «Շահ Աբբաս» անուններով, որը գտնվում է Իրավանի ամրոցում, Սարդարի (Խանի) պալատի մոտ։ Չնայած աղբյուրներում տարբեր անունների հիշատակմանը, խոսքը XVI դարի նույն ճարտարապետական հուշարձանի՝ Սարդարի մզկիթի մասին է։ Ինչպես Իրավանի մյուս նյութամշակութային ադրբեջանական հուշարձանները, այս մզկիթը նույնպես մաս-մաս ավերվել է Հայաստանի իշխանությունների կողմից։ Իսկ մանկական խաղահրապարակն ու բնակելի շենքերը, որոնք պատկերված են մեր արած լուսանկարներում, կառուցվել են «Սարդարի» մզկիթի տեղում, թեև մի քանի տարի առաջ այնտեղ կարելի էր տեսնել մզկիթի պատի վերջին պահպանված հատվածը:

Իսկ այժմ այսպիսի տեսք ունի.

Իհարկե, հայկական վանդալիզմի մեր ուսումնասիրությունները միայն Իրավանով չեն սահմանափակվել։ Ես շրջեցի Հայաստանի կեսը և փաստագրեցի այն ամենը, ինչ հետաքրքրում էր ինձ։ Այսպես, օրինակ, այցելեցի Բեյուկ Ղարաքիլիսայի շրջանում գտնվող Արչուտ գյուղը։ Փաստաթղթերի համաձայն՝ 19-րդ դարի վերջին այս գյուղում ուներ 40 ծուխ և ապրում էին 357 ադրբեջանցիներ։ Խորհրդային ժամանակներին բնակչության թիվը հասնում էր մեկուկես հազար մարդու։ Գյուղում եղել է երեք գերեզմանոց։ Սակայն 1988 թվականին բնիկ ադրբեջանական բնակչությունը վտարվեց գյուղից և այսօր այնտեղ միայն հայեր են ապրում։ Բնականաբար, նրանք անմիջապես ավերեցին տեղի մզկիթը։ Սակայն գերեզմանաքարերի վրա պահպանվել են ադրբեջաներեն գրություններ (արաբաական տառերով և կիրիլիցա)։

Ուչքիլսայի մոտ գտնվող Աքարակ գյուղը (Ուչմուեզզին, որը հայերը յուրովի անվանում են Էջմիածին)։ Այստեղ նույնպես առաջ մզկիթ է եղել։ Երևում է, որ նրա տանիքն ամբողջությամբ քանդվել է, իսկ շենքից մնացել են միայն արտաքին պատերի ավերակները։ Բայց ամենազզվելին այն է, որ մզկիթի տարածքն այժմ հայերն օգտագործում են որպես աղբանոց։ Այնուամենայնիվ, այստեղ զարմանալու ի՞նչ կա։ Նրանց համար, ովքեր Ղարաբաղում մզկիթները օգտագործել են որպես խոզանոցներ, սա միանգամայն նորմալ պրակտիկա է։

Լոռու Գալա մզկիթը, որը գտնվում է Լոռու մահալում և թվագրվում է XII դարով, ավելի վատ «բախտի» է արժանացել՝ հարևանները, առանց աչք թարթելու, այն վերածել են հայկական եկեղեցու։ Մեր կողմից արված կադրերի վրա երևում է, որ մզկիթի ինտերիերը շատ բանում նույնական է Շուշայի Գյովհար Աղա մզկիթի ինտերիերին: Այժմ դրա վրա տեսանելի են հայկական ազգային տարրեր, որոնք հայերը վերանկարել են կեղծելու նպատակով։ Առավել ևս, ինչպես տեսնում ենք, մզկիթի հարևանությամբ գտնվող մահմեդական գերեզմանատան տապանաքարերին, այսպես ասած, ավելի մեծ վստահության համար նրանք նույնիսկ հայկական խաչեր են ավելացրել։ Իբր, այստեղ միայն հայերն են աղոթել, համապատասխանաբար, այստեղ միայն նրանց են թաղել։

Կեղծիքի է ենթարկվել նաև Դարալայազի մահալի Ագքենդ գյուղի վերևում գտնվող Սելիմի քարավանատունը, ինչի մասին վկայում են հետևյալ կադրերը. Ժողովուրդը քարավանատունը կոչել է Շահ Աբբասի անունով։ Լուսանկարներից մեկում երևում է, որ մուտքի մոտ նշված է, որ շենքը կառուցել է Իլխանիդների կառավարիչ Աբու Սաիդ Բահադուր խանի կողմից։ Այստեղ, հավանաբար, ավելորդ չի լինի ընդգծել, որ մինչև 1918 թվականը Աղքենդ գյուղում ապրել են միայն ադրբեջանցիներ։ Վիճակագրության համաձայն՝ միայն 1923-1925 թթ. գյուղում վերաբնակեցվել են առաջին 172 հայերը։ Սակայն 1988-ին գյուղից բոլոր ադրբեջանցիներին վտարելուց հետո քարվանսարայի պատմությունը կեղծվեց, և այն համաշխարհային հանրությանը ներկայացվեց որպես հայկական պատմական հուշարձան։

Ադրբեջանական լրատվամիջոցներում հաճախ էին պատմում ժամանակակից Հայաստանի տարածքում հայերի կողմից ադրբեջանական պատմամշակութային ժառանգության ոչնչացման ու կեղծման մասին։ Այո, որոշ պատմաբաններ ներկայացրել են հայկական վանդալիզմի առանձին փաստեր։ Սակայն Caliber.Az-ը համարձակ քայլ կատարեց՝ իր թղթակցին փաստաբանական նյութեր հավաքագրելու համար ուղեգրելով Հայաստան։ Որը հետագայում կօգտագործվի ոչ միայն Ադրբեջանի պատմական գիտության ու հանրության կողմից, այլ նաև միջազգային դատական և իրավական համակարգում հայ բարբարոսներին պատասխանատվության ենթարկելու համար։ Իսկ դա, վստահ ենք, անպայման կգա:

Ավելի շատ լուսանկարներ մեր պատկերասրահում