Նա ողջ է մնացել մեռած քաղաքում Աղդամում ես այլեւս չեմ ուզում շշուկով խոսել

Dead cities have a way of making you want to whisper. Չգիտես ինչու, մեռած քաղաքներում ուզում ես շշուկով խոսել։ Ռեյ Բրեդբերի, «Մարսյան քրոնիկները»

Վերջերս Աղդամում էի, որտեղ այցելեցի այդ թվում նաև հայտնի մզկիթը։ Աղդամի Ջումա մզկիթը, որը կառուցվել է 19-րդ դարում, թերեւս միակ կառույցն է, որը ողջ է մնացել մեռած քաղաքում: Ավելի ճիշտ՝ հայերի կողմից սպանված քաղաքում։ Նրանք այն երկար ժամանակ սպանեցին, մի ամբողջ 17 տարի, բայց սպանել այդպես էլ չկարողացան, ընկույզը ոսկե ատամների համար շատ կոշտ ստացվեց։ Աղդամը ողջ մնաց, Աղդամը ողջ է և Աղդամը կապրի։ Աղդամը կդառնա էլ ավելի գեղեցիկ, քանի որ քաղաք են վերադարձել տերերը։ Եվ Աղդամը այլեւս մեռած քաղաք չէ։ Սա մի քաղաք է, որը կենդանացել է...

Մզկիթը գտնվում է Աղդամի հենց սրտում, նրա կենտրոնում։ Եվ քաղաքի բոլոր շինություններից փրկվել է միայն այս մեկը։ Որովհետև մինչ վերականգնումը, նա նման էր սպիներով պատված մարդու։ Ինը գմբեթներից մեկը կոտրվել է, ինչը նրան նմանեցրել է մի մարդու, ում աչքը դուրս է եկել: Բայց միևնույն է՝ վեհաշուք կառույց է, չկոտրված մզկիթ է, խորհրդանիշ մզկիթ է, հաղթական մզկիթ է և հաղթողների մզկիթ է։ Նա այնուամենայնիվ պետք է դառնա մեր երկրի խորհրդանիշներից մեկը։ Ի դեպ, օկուպացիայի ժամանակ հայերը մզկիթը օգտագործում են որպես խոզանոց։ Առավել ևս, օկուպանտները կրակել են միհրաբի ուղղությամբ։ Միհրաբը՝ դա պատի մեջ գտնվող խորշ է, որը ցույց է տալիս Մեքքայի ուղղությունը, որի ուղղությամբ մահմեդականները շրջվում են աղոթքի ժամանակ: Եվս մեկ անգամ. օկուպանտները մզկիթում խոզեր են պահել ու կրակել միհրաբի վրա։ Դա նման է քրիստոնեական եկեղեցու զոհասեղանի վրա կրակելուն: Այդ բարբարոսները քանդել են պատուհանները, դռները, ներքին հարդարանքը և մարմարե հատակը։ Լուսանկարիչ Անդրեյ Գալաֆևը, ով մզկիթ է այցելել 2007 թվականին, երբ Աղդամը դեռ հայերի ձեռքում էր, ասել է, որ «մզկիթի հատակն ամբողջությամբ կեխտոտված է անասունների թրիքով»։ Խոզերն ու գեղեցկությունը հակասում են իրար, խոզերն ատում են գեղեցկությունը, իսկ գեղեցկությունը խոզերին չի նկատում, և այն փաստը, որ օկուպանտներն մեր մզկիթներում իրենց խոզեր են պահել, իմ կարծիքով, խորապես խորհրդանշական է և շատ բան է բացատրում։ Գեղեցկությունը միշտ չի կարող փրկել աշխարհին, բայց խոզերի ու այլանդակության մոտ եղել են այս աշխարհը ոչնչացնելու բոլոր շանսեր: Բայց ոչ խոզերի, ոչ բարբարոսների մոտ ոչինչ չստացվեց, քանի որ գեղեցկությունը ինչ-որ գաղտնի ու խորհրդավոր իշխանություն ունի աշխարհի վրա...

Ամաչում եմ հարցնել՝ մզկիթի ավերման և պղծման այս փաստը գոնե ինչ-որ գնահատական ստացե՞լ է միջազգային հանրության, ԵԽԽՎ-ի, Եվրոպայի խորհրդի կամ ՄԱԿ-ի կողմից։ Ես տալիս եմ միամիտ հարցեր, բայց միջազգային հանրության լռության ինքնին փաստը շատ բանի մասին է ասում։ Ադրբեջանի և ընդհանրապես մահմեդականների նկատմամբ այս ամբողջ կեղծավորությունն ու երկակի ստանդարտները պետք է հասկանինք շատ ավելի վաղ։ Միայն «Associated Press»-ը անցողիկ նշել է այն մասին, որ «գտնվելով Հայաստանի հսկղության ներքո մզկիթը երկար տարիների ընթացքում օգտագործվել է որպես անասուններ և խոզեր պահելու ախոռ»։ Եվ նկատեք, ոչ մի հետևանք Հայաստանի համար, բացառությամբ փաստերի շարադրման տոնով հազիվ նկատելի նախատինքից։ Ոչինչ, հիմա մենք գիտնականներ ենք և երբեք և ոչինչ չենք մոռանա։ Հետագա սերունդներին պետք է ոչ միայն ասել, որ հայերը մզկիթում խոզեր են պահել և կրակել են միհրաբի վրա։ Հաջորդ սերունդը պետք է իմանա և պետք է իմանա, և նա պետք է գիտենա հենց մանկապարտեզից, որ միջազգային հանրությունը պարզապես աչք է փակել այս փաստի վրա։ Եվ երբեմն նույնիսկ ուրախացել է։

Ինքնին մզկիթը կառուցվել է ճարտարապետ Քերբալայ Սաֆիխան Ղարաբաղիի կողմից, շինարարությունը սկսվել է 1868 թվականին և ավարտվել 1871 թվականին։ Այն ունի ավանդական ձև և չորս հենասյուներ, իսկ ուղղանկյուն տեսքը տրվել է երեք շարք խորը խորշերով, արևելյան և արևմտյան կողմերից։ Մզկիթի սրահի տարածքը ընդլայնվել է հենց դրա շնորհիվ, իսկ հարավային կողմի անմիջապես մեջտեղում՝ տաճարի խորշը և ճարտարապետական հարդարանքի վարպետի անունով փորագրությունը, վարպետի անունը Մուհամմադ Նագգաշ Թաբրիզի է, նա մեկ այլ ճարտարապետի՝ Քարբալայ Նագգաշ Թաբրիզիի որդին էր։ Կարելի է տեսնել նաև փորագրված վերանորոգման ամսաթիվը, 1913 թ. Ուշադրություն դարձրեք, թե ինչպես է կազմակերպված ներքին տարածքը՝ քարե հենասյուները տարածքը բաժանում են երկհարկանի պատկերասրահների՝ գմբեթավոր առաստաղների օգտագործմամբ: Ես ինչ-որ կերպ սկսեցի մտածել բուն ճարտարապետության մասին, որպես ընդհանրապես առարկայի: Իմ կարծիքով այն ընդհանուր առմամբ միավորում է մնացած բոլոր արվեստները, նույնիսկ օգնում է հասկանալ քաղաքակրթության գաղտնի մեխանիզմները։ Նայեք կամարներին, սա չէ որ սառած երաժշտություն է, այստեղ հնչում է մուեզինի երգը, նույնիսկ եթե հիմա ազանի ժամանակը չէ:

Անձամբ ճարտարապետը՝ Քարբալայ Սաֆիխան Ղարաբաղին՝ խորհրդանշական անձնավորություն է։ Նա մեծ աշխատող էր։ Շիրին Սու բաղնիքը Շուշայում, 1868-ի մզկիթը Բարդայում, «Թաթարական մզկիթը» (1870) Օդեսայում, «Կարաբաղլար» մզկիթը, որը կառուցվել է 1880-ին Աշխաբադում՝ այս ամենը նրա աշխատանքներն են, նրա նախագծերը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այս մզկիթը համապատասխանում է ինչպես այն ժամանակվա պահանջներին, այնպես նաև Ղարաբաղում ընդունված ճարտարապետական ոճին՝ այն բավականին ինքնատիպ է, ինքնին շենքը կառուցվել է քարից, իսկ ճակատի անկյուններում գտնվող մինարեթները՝ աղյուսից։ Ի դեպ, նույն ոճով են պահվել նաև Ֆիզուլիի և Գորադիզի մզկիթները, ինչպես նաև մեր հպարտության և ժառանգության մեկ այլ օբյեկտ՝ Յուխարի Գովհար Աղայի մզկիթը Շուշայում:

Իրականում, ինչպես ասել է բանաստեղծը՝ գմբեթները՝ մեր սաղավարտներն են, իսկ մինարեթները՝ մեր սվիններն են։ Մզկիթը մաքրվել է, մզկիթը վերականգնվել է, և Աղդամը մաքրվել է և էլ ավելի է գեղեցիկ կդառնա։ Աղդամը ողջ է մնացել, Աղդամը ողջ է և Աղդամը կապրի։ Աղդամն ավելի լավ կլինի, քան եղել է, քանի որ քաղաք են վերադարձել տերերը։ Իսկ խոզերը ու բարբարոսները այստեղ այլեւս երբեք չեն լինի։ Բարբարոսները, ովքեր կարող են միայն կոտրել, խժռել և սպանել, ճանաչում են միայն երկաթե բռունցքը և հասկանում են միայն բղավոցներ ու հրամաններ, որոնք սպառնում են անխուսափելի և խիստ պատիժով, և որոնք տրվում են ոչ մի առարկություն չհանդուրժող տոնով: